Những câu chuyện bi thương trong lịch sử Việt Nam vẫn còn đọng lại trong lòng chúng ta. Trong Viện Sử học Việt Nam, có một bức thư của tác giả nước ngoài là Vespy viết vào tháng 4 năm 1945, tả về thảm cảnh nạn đói đau đớn: “Họ đi thành rặng dài bất tuyệt, người nào người ấy rúm người dưới sự nghèo khổ, toàn thân lõa lồ, gầy guộc giơ xương, ngay cả những thiếu nữ đến tuổi dậy thì đáng lẽ hết sức e thẹn cũng thế”. Nhìn những hình người xấu hơn con vật xấu nhất, người ta thấy sự xấu hổ cho cuộc sống của con người. Theo Viện Sử học, số người chết trong nạn đói 1945 lên tới 2 triệu người. Thảm cảnh đói kém lan rộng từ Quảng Trị cho đến Bắc Kỳ. Tuy nhiên, không nhiều thông tin cụ thể về nạn đói này được ghi chép lại.
Mục lục
Nạn đói khủng khiếp tại Thái Bình
Tỉnh Thái Bình là nơi mà nạn đói xảy ra nghiêm trọng nhất. Cảnh chết đói bao trùm khắp tỉnh, đặc biệt là các huyện phía nam. Hàng ngày, hàng đoàn người đói nhừng như xác sống lang thang, ăn xin rồi chết dưới bóng đường xó chợ. Nhiều gia đình đã mất cả cuộc sống của mình. Nhiều làng chỉ còn lại từ 50% đến 80% dân số. Chỉ trong vòng 5 tháng, số người chết đói trên toàn tỉnh lên đến 280,000 người, chiếm khoảng 1/4 dân số tỉnh. Chúng ta có thể tự hào về những trang sử hào hùng và kiêu hãnh, nhưng đồng thời cũng không thể quên đi những đau thương và mất mát mà dân tộc ta từng phải trải qua.
Ngày nay, ít người có thể tưởng tượng được cảnh đói kém đáng sợ đã xảy ra cách đây hơn 70 năm. Mùa thu năm 2014, tôi đã bắt đầu hành trình tìm lại những dấu tích cũ, những nhân chứng sống của nỗi đau lịch sử đó. Thái Bình ngày nay đã thay đổi hoàn toàn, với những ngôi làng trở nên phồn thịnh như thành phố, đường phố rực rỡ sầm uất, với tiếng cười vang vọng của trẻ thơ. Ai mà có thể ngờ rằng nơi đây từng là địa ngục trần gian.
Mất mát không thể quên trong lịch sử
Khi tìm hiểu về những số liệu trong thời kỳ đau thương ấy, tôi đã có cuộc trò chuyện với nhà sử học Đặng Đình Hùng, một nhà nghiên cứu lịch sử của tỉnh Thái Bình. Dù sinh ra sau nạn đói gần 10 năm, ông vẫn nghe và biết rất nhiều về nạn đói đó. Nhưng những câu chuyện, những con số về nỗi đau của năm 1945 vẫn luôn ám ảnh ông. Trong thời điểm đó, khi đói kém cùng với thiên tai và vỡ đê, dân cư Thái Bình đã lâm vào tình trạng đói kéo dài từ tháng 8 năm 1944 sang đầu năm 1945. Thay vì tiến hành cứu đói khẩn cấp, chính quyền Nhật phát xít lại thực hiện chính sách thu mua thóc tạ thời chiến. Họ thu bộ thóc từng làng xã, khiến cho tình trạng đói kém trở nên tồi tệ hơn.
Hình ảnh khủng khiếp của nạn đói
Hình ảnh từ thời kỳ đói mãi mãi khắc sâu trong trí nhớ. Lúc cao điểm, trên các con đường, người chết và người sống nằm la liệt, hoặc bò lê bò lết, không còn sức đứng dậy được. Nhiều trẻ em nhỏ đã chết vì bố mẹ sinh ra không đủ khả năng nuôi nấng và không còn cách nào khác, họ đã bỏ trẻ ra đường. Có một cụ già ở xã Tây Lương (Tiền Hải, Thái Bình) kể rằng, ông không thể quên được cảnh mẹ và con nằm bên vệ đường trong lần ông đi mua rượu cho địa chủ. Mẹ đã chết trước, còn con thì ánh mắt đờ đẫn nằm trên bụng mẹ bú vào cặp vú. Hình ảnh đó thật sự đau lòng.
Cây số 3 trên đường từ Thái Bình đi Hà Nội, nay là một khu vực sầm uất, hàng quán xung quanh đông đúc, chỉ còn lại một cột mốc cũ kĩ bên lề đường. Cùng với đó là những hình ảnh ghi lại thời kỳ đói đau trong lịch sử dân tộc. Lúc đó, hàng vạn người đói gục tại đó, hi vọng có thể tìm được một con đường sống.
Những niềm hy vọng nhỏ nhoi
Tôi đã ghi lại câu chuyện một người đàn ông đi làm thuê, bốc vác. Ông mang theo vài củ khoai, một ít cơm trộn với cám, rau, trấu… làm lương thực dọc đường. Khi ông về qua địa phận đó, xung quanh là những người nằm im bất động, sống hay chết không ai biết. Mệt mỏi, ông ngồi lại nghỉ ngơi, vừa móc lượng lương thực ít ỏi ra thì bất thần những người đói cứ nhòm ngó và lao vào cuỗm mất cơm. Một người đã giật được một miếng, nhưng chưa kịp nuốt thì đã bị người khác dùng tay bóp cổ và miếng cơm trôi ra ngoài. Cả nhóm lại lao vào xé lẻ từng miếng cơm nhỏ… Tôi đã thấy bao niềm hy vọng nhỏ nhoi trong những mẩu chuyện như thế này.
Tưởng niệm những kỷ niệm đau thương
Nhà máy cháo – một trong những địa điểm đáng nhớ của nạn đói 1945. Nơi đây, những người yêu nước đã thành lập một cửa hàng nhỏ. Họ kêu gọi sự đóng góp từ những người giàu có trong vùng để cứu đói. Tại đây, các nhân vật anh hùng đã nấu cháo và phát miễn phí. Dù lượng cháo rất ít, nhưng nó trở thành hy vọng sống nhỏ bé của hàng nghìn người dân đang từng ngày cố gắng sống sót. Mỗi người được một bát cháo nhỏ, chỉ là nước cháo loãng với chút gạo. Nhưng bất cứ ai nhận được cháo và ăn ngay tại chỗ thì còn an toàn, chứ ai mang ra khỏi cửa hàng thì bị cướp. Thậm chí, khi vụ giằng co xảy ra, có người ngay lập tức nằm xuống để hứng cháo, nếu không hứng được, họ ngậm đất ướt từ bát cháo để giữ một chút chất dinh dưỡng. Có người vì đói vừa cầm bát cháo rớt xuống đã rách lưỡi, rách họng. Đây là những kỷ niệm về thời kỳ đau thương của dân tộc.
Chúng ta không thể quên đi những thảm cảnh đó, nhưng chúng cũng là những giây phút để ta hiểu và tôn trọng những nỗ lực của tổ tiên đã xây dựng đất nước ngày hôm nay.
