Trong thể loại tự sự (truyện) không thể thiếu sự xuất hiện của các nhân vật. Họ là trung tâm của câu chuyện, từ đó các sự kiện và tình tiết trong truyện được diễn ra. Trong quá trình lịch sử văn học, đã xuất hiện nhiều kiểu nhân vật đa dạng.
Mục lục
Nhân vật chức năng (nhân vật mặt nạ)
Loại nhân vật chức năng không được miêu tả nội tâm, các phẩm chất của họ là cố định và không thay đổi từ đầu đến cuối. Chúng chỉ tồn tại để thực hiện một số chức năng, một số vai trò nhất định. Đây là loại nhân vật rất phổ biến trong văn học dân gian. Ví dụ, ông Bụt trong truyện cổ tích có chức năng thực hiện các phép màu, thử thách con người và ban phúc cho người tốt, trừng phạt kẻ xấu xa.
Nhân vật loại hình
Nhân vật loại hình tập trung thể hiện các phẩm chất xã hội và đạo đức của một loại người nhất định trong một thời. Đặc điểm của loại này là một tính cách được tô đậm hơn các nét khác và thường trở thành tên gọi cho loại của nhân vật đó. Ví dụ, Lão Am (Cái sân gạch – Đào Vũ) và Tuy Kiền (Tầm nhìn xa – Nguyễn Khải) là những nhân vật nông dân nặng đầu óc tư hữu. Chí Phèo là điển hình cho loại người bị tha hoá bởi hoàn cảnh khách quan.
Nhân vật tính cách
Nhân vật tính cách được miêu tả như một nhân cách, một cá nhân có cá tính nổi bật. Các yếu tố tâm lí, khí chất có vai trò quan trọng trong cấu trúc của loại này. Trong nhân vật tính cách, quan trọng không chỉ là đặc điểm và thuộc tính xã hội, mà còn thể hiện ở tương quan của các thuộc tính đó với nhau, với môi trường và tình huống. Nhân vật tính cách thường có những mâu thuẫn nội tại, những nghịch lí và những chuyển hóa. Chính vì thế, tính cách thường là một quá trình tự phát triển và nhân vật không đồng nhất vào chính nó. Ví dụ, Hộ (Đời thừa – Nam Cao) trải qua bi kịch đầy nước mắt, giằng xé lương tâm khi vừa muốn sáng tạo nghệ thuật chân chính và cũng bị thực tế đói nghèo vùi dập. Chí Phèo (Chí Phèo), chị Dậu (Tắt đèn), chị Đào (Mùa lạc) cũng là những nhân vật tính cách.
Nhân vật tư tưởng
Loại nhân vật này tập trung thể hiện một tư tưởng, một ý thức đáng chú ý trong đời sống xã hội. Hạt nhân cấu trúc của nhân vật không phải là cá tính hay phẩm chất loại hình mà là một tư tưởng, một ý thức. Ví dụ, Độ (Đôi mắt – Nam Cao) thể hiện quan niệm về lối sống, cái nhìn về cuộc đời và trách nhiệm của hai kiểu nhà văn. Người hoạ sĩ trong Bức tranh của Nguyễn Minh Châu cũng là nhân vật tư tưởng, khẳng định một phẩm chất phải có của nhân cách: sự tự biết xấu hổ, biết sám hối và biết tự phán xét mình.
Mặc dù trong truyện tự sự có nhiều loại nhân vật khác nhau, nhưng không nên lẫn lộn giữa ba loại nhân vật loại hình, tính cách và chức năng. Xây dựng những tính cách điển hình vừa có cá tính vừa có ý nghĩa loại hình là một đặc điểm của chủ nghĩa hiện thực.
Tạm kết: Trên đây chỉ giới thiệu một số loại nhân vật thường gặp, không phải tất cả. Các loại nhân vật này có thể tồn tại song song trong một nền văn học. Một nhân vật có thể mang đặc điểm của nhiều loại nhân vật khác nhau, tạo nên sự phong phú trong hệ thống nhân vật nói riêng và văn học nói chung.
