Năm 1301, Thái thượng hoàng Trần Nhân Tông được vua Chiêm Thành là Chế Mân mời sang kinh đô Chiêm quốc chơi và tiếp đãi rất nồng hậu suốt gần 9 tháng. Hai vương triều đã họp bàn nhiều lần nhưng không thống nhất được khúc ca của mình. Đầu năm 1306, Chế Mân xin dâng 2 châu Ô, Lý để gả em gái Huyền Trân cho vua Trần Anh Tông. Hôn lễ được tổ chức vào tháng 6 năm Bính Ngọ (1306) tại kinh đô Đồ Bàn của Chiêm quốc.
Từ khúc Nam bình Nước non nghìn dặm ra đi…
Cuộc hành trình xuôi Nam của công chúa Huyền Trân đã trở thành nguồn cảm hứng cho các thi nhân, nghệ nhân đời sau sáng tác nên những bài thơ, khúc hát đậm chất diễm lệ và không kém phần hào hùng… Một trong những khúc hát ấy là Nước non nghìn dặm ra đi hát theo điệu Nam bình.
Huyền Trân công chúa
Tranh: ViVi
“Nước non nghìn dặm ra đi/Cái tình chi! Mượn màu son phấn/Đền nợ Ô – Ly/Đắng cay vì/Đương độ xuân thì/Cái lương duyên hay là nợ duyên gì?/Má hồng da tuyết/Quyết liều như hoa tàn trăng khuyết/Vàng lộn theo chì/Khúc ly ca sao còn mường tượng nghe gì!/Thấy chim hồng nhạn bay đi/Tình lai láng, bóng dương hoa quỳ… Dặn một lời Mân quân/Nay chuyện đã như nguyện/Đặng vài phân/ Vì lợi cho dân/Tình đem lại mà cân/Đắng cay muôn phần…”
Khúc ca này được cho là do ông Võ Chuẩn, Tổng đốc Quảng Nam và cha của nhà thơ Minh Đức Hoài Trinh, sáng tác. Ông đã sử dụng điệu Nam bình để thác lời một thân gái “lá ngọc cành vàng” chấp nhận số phận vì lợi ích đất nước mà từ bỏ quê cha đất tổ để về làm dâu nơi đất khách quê người, hoàn toàn xa lạ.
Trang bìa của bản in trường ca Con đường cái quan
… đến nhạc phẩm Nước non ngàn dặm ra đi
Từ năm 1954 đến những năm đầu thập niên 1960, nhạc sĩ Phạm Duy đã sáng tác trường ca Con đường cái quan, mô tả đoàn lữ khách đi theo con đường cái quan từ Việt Bắc tới Cà Mau, và mọi nơi đều được dân chúng địa phương đón chào. Trường ca bao gồm 3 phần: Từ miền Bắc, Qua miền Trung, và Vào miền Nam với 19 bài hát ngắn. Trong phần 2 (Qua miền Trung), nhạc sĩ Phạm Duy đã sử dụng câu đầu của khúc ca Nam bình để viết thành ca khúc Nước non ngàn dặm ra đi (bài hát thứ 10 trong trường ca). Nếu lắng nghe kỹ, ta có thể cảm nhận được sự tinh tế và tài hoa của tác giả: công chúa trẻ 17 tuổi có ý thức về sứ mệnh lịch sử của mình, đã bước đi vào lòng muôn dân bằng hồn trinh nữ mơ màng và tình yêu sâu đậm, ước mơ xây dựng hòa bình trong tình yêu.
Trang bìa ca khúc Nước non ngàn dặm ra đi
Sau thời gian sống cùng với Chiêm vương, chỉ trong một năm, Chế Mân qua đời và Huyền Trân phải đến giàn hỏa để tuẫn tang theo chồng theo tục. Trong đoạn cuối của bài hát, Phạm Duy đã thay lời cho Huyền Trân “tâm sự” với người chồng đã mất: “Mới hay tình nhẹ như tơ/Mơ ngoài biên giới mơ hồ/Chẳng ngăn được sóng vỗ bờ/Với đêm mờ hồn về trên Tháp ma…” Huyền Trân được cứu và trở về Thăng Long vào tháng 8 năm 1308, sau đó theo đạo Phật và sống tu tại núi Trâu Sơn với pháp danh Hương Tràng. Quyết tâm từ bỏ cuộc sống trần tục, Huyền Trân đã thả hồn về như một mảnh trơn tru trên ngôi tháp Chàm – nơi chôn cất di chiến của Chế Mân, chồng nàng…
