Ngôi chùa làng luôn gắn bó trong trái tim của dân tộc, của cộng đồng. Và chẳng thể không nhắc đến chùa Yên Sơn (xã Tam Sơn, Núi Thành), chùa Phổ Khánh (xã Đại An), chùa Phước Định (xã Đại Đồng, Đại Lộc), chùa Thái Bình (xã Tam Thăng, TP.Tam Kỳ)… Dưới mái hiên chùa, hàng thế hệ cư dân từ xa gần đến đây để cầu Phật.
Bao thế hệ trưởng thành, rời xa quê hương, mái chùa làng đã trở thành nỗi nhớ buồn thương. Tiếng chuông chùa vang xa, lòng lại như nhớ đến quê hương và mái chùa. Như bài thơ “Nhớ chùa” của thiền sư Thích Mãn Giác, một vị sư đạo hạnh, một tấm gương sáng về công cuộc hoằng pháp. Thiền sư Thích Mãn Giác, pháp danh Nguyên Cao, đạo hiệu Huyền Không, tên thật là Võ Viết Tín, sinh năm 1929 tại Huế. Ký ức thiền sư về mái chùa liên quan đến tuổi thơ tràn đầy ánh nắng tại mảnh đất nghèo khó, thanh bình. Bài thơ đã vẽ nên hình ảnh ngôi chùa cổ, chùa làng ở vùng quê xa xăm trong lòng thiền sư. Nỗi nhớ về ngôi chùa là nỗi nhớ quê hương, đất nước và không quên tổ tông, dòng họ. Mái chùa hiện hữu đã thấm đẫm bản sắc văn hóa của dân tộc và của làng xã.
Cũng nhớ đến bài thơ “Nhớ cảnh chùa Đọi” của Nguyễn Khuyến, nơi đây có một ngôi chùa cổ kính trải qua hàng trăm năm: “Già yếu xa xôi bấy đến nay/ Làng chơi loáng thoáng lại buồn thay!/ Chùa xưa ở lẫn cùng cây đá/ Sư cụ nằm chung với khói mây/ Dặm thế ngõ đâu tầng trúc ấy/ Thuyền ai khách đợi bến đâu đây?/Chuông trưa vẳng tiếng người không biết/ Trâu thả sườn non ngủ gốc cây”… Ngôi chùa Đọi với cảnh đẹp buồn thương, nhưng những thanh âm của thiền và cuộc sống cùng chung một giai điệu. Mái chùa lẫn vào cây đá mang vẻ đẹp cổ kính, thơ mộng, trầm lắng và thánh thiện. Mái chùa đơn sơ của làng quê yên bình trở thành nguồn cảm hứng cho Nguyễn Khuyến, thiền sư Thích Mãn Giác và mãi mãi sống trong ký ức và tâm linh của những người con Việt.
Theo đạo Phật, kích thước của ngôi chùa không quan trọng, quan trọng là lòng chùa lớn hay nhỏ. Cả ngôi chùa lớn và nhỏ đều được thờ Phật, thể hiện qua việc cúng lễ trước tượng Phật, dù tượng làm từ vàng hay gỗ mít. Thời gian đã biến mái chùa quê trở thành biểu tượng cho cái đẹp, cho văn hóa, cho dân tộc và cho quê hương, đất nước với câu thơ “Mái chùa che chở hồn dân tộc”.
